Şäxes

«Bu proektnı bez balalar belən « Sanak-lab» laboratoriyaseneñ cəyge sessiyase wakıtında tormışka aşırdık. Törkemdə yakınça 10 keşe. Bez neyroçeltərlərneñ eşläwen praktik gaməldä kullanırga həm şundıy uk printsip buença sayt eşen alıp barırga tırıştık. Ukuçılar bu ike taləpkə beryulı cawap birə torgan proekt uylap çıgardı. Anıñ məgnəse: saytta keşe yazgan süzne, gıybarəne, özekne dəwam itə ala torgan wirtual yazuçı uylap çıgaru. Kullanuçıga barı tik şularnı yazarga kirək, soñınnan sistema eşne üzenə ala - məgnəwi kontekstka turı kiterep, tarixnı təmamlıy», – dip söyläde Aydar Fail ulı.

«ItukaI» proektın hər teləgən keşe sınap karıy ala. Məsələn, saytnıñ ezləü yulına «Şürəle» dip yazabız həm yaratkan geroebıznıñ yaña macaraları belən rus, tatar, ingliz telendə tanışabız.

Platformanıñ internettagı adresı: https://speech.tatar/itukai.html .

Yaña tarixnı bergə uylap çıgarıyk!

- Timerxan, sine Sələt klubınıñ 12-nçe prezidentı buluıñ belən kotlıybız! Iskə töşerik əle: sin Sələt dönyasına kayçan, niçek kilep kerdeñ?

– Sələtkə kuşıluım tarixı 2015-nçe el belən bəyle. Şul uk elda Respublika balalar xərəkətenə də kuşılıp kittem. Şul çakta əle TR balalar oeşmaları sowetı belən tanışuım başlandı. Sowetnıñ ber çarasında Sələt turında işettem. Hiçşiksez ul üzeneñ tatar telle, yaşlərgə kızık buluı belən mine üzenə cəlep itte. 2016-nçı elda berençe tapkır G.Tukaynıñ yubileena bagışlangan nəfis süz ostalıgı bəygesendə 3-nçe urın aldım. Annarı inde «Bolgar - Tugan Tel» alanında berençe tapkır səlkeş buldım. Şul uk elda duslarım, fikerdəşlərem belən tugan şəhərem Yaşel Üzəndə «Sələt-Yaşel Üzən» klubın açıp jibərdem. Soñınnan «Sələt-Samara» profille alanı, «Səmrux» el premiyase, «El səlkeşe»... Əkren-əkren adımnar belən başlangan bu eşem mine «Sələt WikiMəktəbe»neñ citəkçese wazifasına kiterde.

- Sələt Klubı prezidentı bulu sineñ öçen nərsə?

– Sələt Klubı prezidentı el saen eşləp kilgən proektlarga yaña ilham, köç birə torgan keşe. Cəyge proektlardan kala, el bue kaynap torgan Sələt dönyasında bulırga teləgən yaşlərgə mömkinlekləren çınga aşırırga tieşle keşe də əle ul.

Iñ möhime - struktura tözep, sistemalı eş itü. Proekt citəkçeləre, prezidentlar almaşınsa da, bolarnıñ berse də Sələtneñ eşçənlegenə tiskəre yogıntı yasarga tieş tügel, minemçə.

- Timerxan, sin Sələt dönyasına nindi yañalık alıp kerəçəkseñ, nindi plan-maksatlar östeñdə eşliyaçəkseñ?

- Iñ möhime - Sələt proektlarına pauza birməü. Yañalıklarga kilgəndə, klubka FƏN yunəleşen kaytarırga ide. Ul fənni-gaməli konferentsiyalər bulsınmı, ul başka teldəge oçraşular, çaralar bulsınmı. Şularnı oeştırası ide. Monıñ öçen xezməttəşlər, partnyorlar bar inde. Tagın DƏRT yunəleşe kısalarında IcAT yunəleşen torgızasım kilə. «BIKA-fest», «Sələtkə nur bulgan yoldızlar» – Sələtneñ brendı inde. Şular rətendə bulırday tagın ber proekt buldıru turında uylıybız. Əlegə böten serlərne açasım kilmi, əmma şunı əytə alam: bu proekt ədəbiyat belən bəyle bulaçak. Bez, gomumən, yaña proektlarga hərwakıt açık, barı tik aktiw, ideya belən yana torgan keşelər genə bulsın. Initsiatiwa yaşlərdən, tirə-yunnən üzəkkə kilergə tieş. Bez şularnı tuplap, alarga üzebez təesir itəçəkbez.

- Sələtneñ 11-nçe prezidentı Miləüşə apa Siraciewa siña nindi kiñəşlər birde, nindi ürnək kürsətte?

- Ber prezidenttan ikençe prezidentka wazifalar tapşıru protsessı bik möhim. Miləüşə apanıñ kiñəşləre kübrək yaşlər belən eşləü, alar belən aralaşu serlərenə bəyle. Məsələn, alarnı aktiwrak bulırga, törle çaralarda katnaşırga etərə toran «fişka»larga öyrətte ul mine. 1 el eçendə Miləüşə apadan uku, şəxsi tormış, Sələt eşçənlege belən bəyle bik küp nəsixətlər aldım. Min aña çiksez rəxmətlemen.

- Timerxan, prezident bulgaç, «Sələt WikiMəktəbenə» igtibarıñ kimeməsme?

- Min «Sələt WikiMəktəbe»neñ citəkçese bulıp kala almam inde, çönki Klub prezidentı bulır öçen bik küp wakıt, köç kirək. Minnən kala bit əle yardəmçelərem - witse-prezidentlar bar. «Sələt Wiki-məktəbe»nə də, başka proektlarga kebek ük, bertigez igtibar bireləçək.

– Sälät dönyasına yaña gına kuşılgannarga «Fänsar» mäktäbeneñ närsä ikänen niçek añlatır ideñ? Citäkçe bularak, yaña sezonnan närsä kötäseñ?

– M.I.Mäxmütow isemendäge «Fänsar» mäktäbe – fän belän kızıksınuçı balalarnı tabu häm alarnı üsterü, alarga östämä belem alu öçen şartlar tudıruga yunälderelgän uku-ukıtu proektı ul. Mäktäp çittän torıp häm kilep uku formatlarında eşli. Pedagoglar – Tatarstan wuzlarında belem birüçe ukıtuçılar.

Citäkçe bularak, bu sezonda bezgä tagın da kübräk fänne yaratuçı balalar kuşılır dip kötäm. Fän alarga üzlären tabarga, kızıksınuların bilgelärgä yardäm itäçäk. Bezneñ komanda üzlektän belem alu, möstäkıyl räweştä eşläü öçen şartlar tudıra.

– Bu mäktäpneñ üzençälege närsädä soñ? Başka uku-ukıtu sessiyalärennän närsä belän aerıla ul?

– Bezneñ üzençälek şunda: bez respublikanıñ törle rayon häm şähärlärendä ukuçı balalar faydalana alırlık, alarga kiräkle bulgan belemnär biräbez, alarnıñ belem aluga bulgan ixtıyacların kanägatländeräbez. Bez balalarnı däülät imtixannarına äzerlämibez. Bez alarga belem alu häm fänni-tikşerenü eşläre belän şögıllänü öçen motiwatsion programma biräbez.

– Sessiyadä katnaşuçılar niçek saylap alına?

– Bezneñ mäktäp 9-11-nçe sıynıflar öçen açık. Sessiyadä katnaşu öçen, respublika yaki şähär külämendäge olimpiadalarda katnaşkan bulu, fänni tikşerenü eşläre belän şögıllänü kiräk.

– Tıgız belem birü programması belän berrättän, mäktäptä mädäni-küñel açu programması da bar bit äle. Anıñ turında da äytep kit äle.

– Tıgız uku könennän soñ beraz başnı buşatırga, yal itärgä kiräk. Şuña kürä bez dä küñel açu programması äzerlibez. Läkin ul da fänni xarakterda. Uennar aşa fiker yörtergä, mantıyklı uylarga öyrätäbez. Äytik, «Närsä? Kayda? Kayçan?» intellektual turnirı, «Fänsar Studiyase» muzıkal kiçäse, mini-debatlar, «Eşläpä» häm başka uennar oeştırabız.

– Sineñçä, kızlar häm egetlär ni öçen näk menä «Fänsar» mäktäben saylarga tieş?

– Ber genä fakt äytäm: bez – zur häm tatu gailä. Bez üzen fän ölkäsendä sınap kararga telägän här yaña ukuçıga şat. Şuña östäp, bezneñ «razdatkalar»ıbız da bik şäp häm istä kala torgan.

Bügen bez osta bloger, «Skyeng» proektı kontent-menedjerı, ictimagıy mäktäp citäkçese, taym-menedjment buença master-klasslar häm lektsiyalär oeştıruçısı Anastasiya Şkalyaewadan interwyu aldık.

- Bezneñ smenabız lidelık sıyfatların üsterügä bagışlangan. Bu sezdä nindi assotsiyalär uyata, sezneñçä, çın lider nindi bulırga tieş?

- Maksatçan, üz eşläre belän yanıp torgan keşelärne min hiçşiksez liderlar rätenä kerter idem. Barı tik liderlar gına iñ sorı könne dä yaktı töslärgä buyarga äzer bulgan komanda buldıra ala. Alar küz aldına kiterergä dä kıen bulgan äyberlärne çınga aşırırga mömkin. Mondıy kreatiw yaşlär kübräk bulgan saen, kiläçägebez ışanıçlı kullarda, dip kurıkmıyça äytep bula, minemçä.

- Üz aldıña kuygan maksatlarnı çınga aşıru awırmı?

- Kuelgan maksatka ireşer öçen gel tırışırga kiräk, çönki sin berkayçan da ütäse - yulıñnı aldan kürä almıysıñ, kıenlıklar da kötmägändä çıga. Şuña östäp sineñ belän axırga kadär bara alaçak törkemne tabu da bik kıen. Yulıñda nindi genä awırlıklar çıguına karamastan, tuktamıyça alga barunı däwam itü möhim! Barı tik şul oçrakta gına sin telägän näticägä ireşä alırsıñ.

- Un el elek üzegezne älege wazifada kürä idegezme?

- Uzgan elnıñ maenda min töbägebezdä uzdırıluçı bäygedä katnaşırga buldım, tik ikençe turga da ütä almadım. Bu minem käefemne töşermäde, ä kiresençä barı tik ilham çıganagı gına buldı. 2018 elnıñ yazında «Udmurtiya zaryajaet» forumında katnaşkannan soñ, min tormışımnıñ kardinal räweştä üzgärgänen añladım.

Berniçä ay elek älege forumga elägermen, dip tä uylamagan idem! Şuña kürä maksaçan bulu bik möhim, mäglümat sine gel tabaçak, barı tik telägeñ genä kiräk!

- Yulıgızda barlıkka kilgän awırlıklar belän niçek köräşä idegez?

- Min - ücät sugışçı! Üz aldımda maksat kürsäm, anıñ çınga aşuı öçen barlık kiräk-yaraklarnı da tabarga äzer min. Motiwatsiya dä minem öçen bik möhim rol uynıy. Yakınnarımnıñ yardäme dä miña bik kiräk, çönki alar miña gel ilham birep tora.

- Lider bulu öçen üzeñdä nindi sıyfatlar buldıru möhim?

- Tormışta ike möhim punkt bar: üzeñä ışanu häm birelgän barlık eşlärne başkarıp baru. Mäktäptä birelgän öy eşläre genä tügel, älbättä, tormış, komandañ tälap itkäne dä. Ä üzeñä ışanmasañ, aldıñda barlık işeklär yabık diyarlek», - şuşı süzlärne min ukıtuçı häm äni bularak balalarga eş kabatlıym. Alar çın liderlarnı taswirlıy, miña kalsa.

- Tormış dewizıgız nindi?

- «Monı başkarıp çıgıp bulmıy», «Bu bik awır» süzläre mine bik ilhamlandıra. Şul wakıtta min kiresen isbatlar öçen barlık köçemne tügep eşkä kereşäm, çönki «Çıgu yulın härwakıt tabıp bula!»

- Lider bulıp tualarmı, älege sıyfatlarnı yaşi-yaşi buldıralarmı?

- Döresen genä äytkändä, mäktäptä ukıgan çakta min sorı tıçkan kebek bik «yabık» idem. Xäzerge sıyfalarga min tora-bara gına iya buldım. Läkin lider bulıp tuuçılar da yuk tügelder. Iñ möhime – üzeñneñ säläteñne tabıp, şul yunäleştä eşlärgä genä.

ARTS BILER FORUM-da teatr yunäleşe buença katnaşuçılarga bäya birüçe Tatarstannıñ atkazangan artistı, K.Tinçurin isemendäge Tatar däülät drama häm komediya teatrı artistı, «Zö-Läy-Lä» törkeme solistı Zölfiya Wäliewa belän söyläşep aldık.
–  Zölfiya apa, Sälät forumnarına el da kiläsez. Bıelgı ARTS BILER FORUM niçek sezgä?
–  Bez Sälät belän küptännän elemtädä, küptännän dus. Min äni keşe bularak ta Sälätkä gaşıyk: minem balam menä inde öçençe elın Sälätkä yöri. Üzemne dä ostaz bularak daimi çakırıp toralar, bik teläp kiläm. ARTS BILER FORUM-da inde ikençe el jyuri bularak katnaşam. Üseş kürenä. Mägnä belän tulı forum bu. 
–  Ä niçek sezgä balalar?
–  Sälätle balalar bar, alar kürenä. Läkin ul balalardan: «Kiläçäktä teatr buença kitäçäkseñme?» dip soragaç: «Äni röxsät birmi şul», – dip cawap birälär. Nikter gel sälätle balalar äytä monı. Läkin min ışanam: alar barıber üz yulların tabaçak!
–  Mondıy formattagı forumnar kiräkme soñ, niçek uylıysız?
–  Älbättä, kiräk! Min üzem Kazan kızı bulsam da, bez bala çakta mondıy çaralarda katnaşu mömkinlege yuk ide. Häm min, teatr yunäleşe buença kitü turında xıyallanıp yörsäm dä, ikelänä, üz-üzemä ışanmıy idem: buldırırmın mikän, sälätem bar mikän? Ä menä şuşınıñ kebek forumnarda katnaşkan, şuşındıy ostazlardan belem algan bulsam, bälki, berär cılı süz işetep, üz-üzemä ışanıç uyanıp, sälätemne irtäräk aça başlagan bulır idem. Menä şunıñ belän bik faydalı ul ARTS BILER FORUM!

«ARTS BILER FORUM» ul – töbäkara muzıka, xoreografiya, teatr sängate festiwal-konkursı. Ul «Mädäniyat» Ilküläm proektı kısalarında Rossiya Federatsiyase Mädäniyat ministrlıgı häm Tatarstan Respublikası Prezidentı Röstäm Nurgali ulı Miñnexanow yardäme belän gamälgä aşırıla. 

– Sin Sälät berläşmäsenä niçek kilep kerdeñ?

- 2013-nçe elda tatar tele buença respublikaküläm olimpiadada berençe tapkır Sälät turında işettem. Biregä bezneñ yanıbızga aktiwistlar kilde häm alarnıñ ni belän şögıllänüläre häm älege berläşmäne nindi mömkinleklär täkdim itüe turında söyläde. Min şunda uk kızıksındım häm yaz köne «Sälät-Bolgar» smenasına gariza tutırdım. Şul wakıttan birle min monda häm moña ber tapkır da ükenmädem.

– Sälättä iñ yaratkan öç smenañ.

- Nindider smenalarnı aerıp äytä almıym. Minem öçen Sälät - üzençälekle, atmosferalı tugan yagım kebek. Härber smena - ul keçkenä genä tormış mäktäbe. Biredä sin duslar tabasıñ, här tapkır üzeñne yaña yaktan açasıñ häm balalarnı ixlas küñeldän ruxlandırasıñ. Här smena çiksezlek büläk itä häm bu bik tä şatlandıra!

– Ul wakıttagı Sälät belän bügenge Sälätne çagıştır äle.

- Älbättä, Sälät eldan-el kamilläşä häm üsä bara. 2013-nçe elgı Sälätne häm xäzerge smenalarnı çagıştırıp karasak, zur üseşne kürä alabız. Smenalarnıñ sanı häm sıyfatı arttı, şäxesneñ aerım sıyfatların üsterü öçen mömkinleklär dä şaktıy. Xäzer här bala bu kiñlekkä cäy köne genä tügel, el däwamında da «çuma» ala!

– Bıel Sälät Forumnarınıñ 6 smenası uzdı. Sin kaysında buldıñ – şunıñ turında söylä äle.

- Bıel cäy miña ike smenada gına eşlärgä nasıyp buldı. Berençe forumda «Bolgar-Tugan Tel» smenası kısalarında eşläsäm, öçençe forumda «Sälät-Bolgar» alanı komandasında buldım.

– Sälättän tış närsä belän şögıllänäseñ?

- Sälät eşçänlegennän tış, KFUnıñ Ximiya institutında ukıym, repetitor bulıp eşlim, tatar telen öyränü buença onlayn-däreslär oeştıram, şigırlär yazam, psixologiya buença kitaplar ukıym...

– Tatarça iñ yaratkan süzläreñ yaki frazalarıñ.

- Tormışka karaşnı üzgärtep kenä tormışnı üzgärtep bula.

– Sälkeşlärgä telägeñ.

- Berkayçan da ber urında tormagız! Maksatlar kuep, alga xäräkätlänegez, yaratıgız! Häm onıtmagız:

Tik üzeñä ışan,
Sin dip däşä cihan
Sälät digän galämdä!

– Sin Sälät berläşmäsenä niçek kilep kerdeñ?

– 2013-nçe elda dustım häm elnı Sälät alanına baruı turında söyläde. Min lagerlarnı bötenläy yaratmıy idem, läkin dustıma iyarep Sälätkä barıp kararga buldım. Häm min inde bu berläşmädä 5 el!

– Sälättä iñ yaratkan öç smenañ.

– Katlaulı sorau. Barısın da yaratam. Läkin «Sälät – Samara», «Sälät – Ak Büre» i «Sälät – Imänkäy» alannarın aerıp äytergä mömkin.

– Ul wakıttagı Sälät belän bügenge Sälätne çagıştır äle.

– Sälät här elnı üzgärä, yañadan-yaña mömkinleklär barlıkka kilep tora.

– Bıel Sälät Forumnarınıñ 6 smenası uzdı. Sin kaysında buldıñ – şunıñ turında söylä äle.

– Min 3-nçe häm 6-nçı forumnarda («Sälät – Samara», «Sälät – Ak Büre») buldım. Häm şundıy fikergä kildem: här forum da ber ük cirlektä ütsä dä, härberseneñ üz ruxı, üz üzençälege bar ide.

– Sineñçä, Sälätkä nindi proektlar citmi?

– Belmim dä. Minemçä, xäzerge wakıtta bulgan proektlar barlık ölkälärne dä kolaçlıy.

– Sälättän tış närsä belän şögıllänäseñ?

– Ukıym, ukıym häm tagın ber tapkır ukıym! Ukudan tış xalıkara proektlarda, mäsälän, BMO modelendä katnaşırga tırışam.

– Tatarça iñ yaratkan süzläreñ yaki frazalarıñ.

– «Sin ışanma, maturım», «bez bäxetle» häm «xıyalım».

– Sälkeşlärgä telägeñ.

– Sälkeş, ireşkännärdä genä tuktalıp kalma! Bel: kamillekkä çiklär yuk, şuña kürä üzeñne buldıra algan kadär yaratkan eşeñä bagışlarga tırış!