Татарско-русский новый переводчик: Пушкина и Абсалямова знает, а что такое "кош теле" - пока нет

Uzgan atnada Kazanda tatarça-urısça häm urısça-tatarça ör-yaña internet-tärcemäçene täkdim ittelär. Proektnı tormışka aşırgan Tatarstan Fännär akademiyaseneñ Gamäli semiotika institutı xezmätkärläre äytüençä, «Tatsoft» dip atalgan älege serwis – älegä dönyada sıyfatı buença iñ yaxşı urısça-tatarça häm tatarça-urısça tärcemäçe.

Räsmi räweştä uzgan atnada gına täkdim itelsä dä, çınlıkta bu tärcemäçe cäy köne ük eşli başlagan ide inde. Anı aerım süzlärne tärcemä itü öçen kullanıp ta karaganım buldı. Tik ul wakıtta belep betermi idem äle: «Tatsoft» (translate.tatar) neyroçeltärlär texnologiyase nigezendä eşli ikän, yagni ber teldän ikençe telgä kompyuter programması yardämendä tärcemä itä, maşina tärcemäçese bulıp sanala. Maşina tärcemäçese – süzlek tügel. Ul aerım süzlärne tügel, ä cömlälärne, tulı ber tekstnı tärcemä itü öçen köylängän. Süzneñ berniçä mägnäse bulırga mömkin bit. Maşina anı kontekstka karap tärcemä itä. Ezläü sistemasına kertelgän barlık cömlälär dä maşinanıñ «xätere»ndä saklana: yaña cömläneñ tärcemäsen ezlägändä, maşina şul «xätere»ndäge süzlärne barlıy häm üze istä kaldırgança tärcemä itep birä. Tatarça-urısça aerım süzleklär baytak bulsa da, tulı cömlälärne tärcemä itä torgan programmalarıbız belän ällä ni maktana almıy idek äle. Maşina tärcemäçese bulıp sanala torgan ber «Yandeks. Tärcemäçe» genä bar ide. Anısınıñ da tatar telen «belüe» taşka ülçim däräcäsendä genä – bu xezmättän faydalanıp karagannar belä inde. Xäzer menä ber genä tügel, ike maşina tärcemäçese bar, dip söyli alabız.

«Tatsoft»nı gamälgä aşıru räsmi räweştä 2014nçe elda başlansa da, TR Fännär akademiyase akademigı, texnik fännär doktorı, professor Cäüdät Söläymanow: «Älege tärcemäçene yasauga 30 elga yakın wakıt kitte», – dide. Şulay bulgandır da. Ä inde söyläşüdän eşkä küçü 2014nçe elda – Tatarstan kaznasınnan akça bülep birelgäç başlangan. «2014-2020nçe ellarga Tatarstan Respublikası däülät tellären häm Tatarstan Respublikasında başka tellärne saklau, öyränü häm üsterü» däülät programması kısalarında tormışka aşırılgan proekt ul «Tatsoft». Dimäk, eş kuşılgan, akçası birelgän, eş eşlängän. Ä xäzer, respublika tarafınnan finanslau tuktalgaç, proekt «katıp kalmasmı» soñ? Bu soraunı Tatarstan Fännär akademiyaseneñ Gamäli semiotika institutınıñ ölkän fänni xezmätkäre Aydar Xösäenowka birdem. Tärcemäçe «katıp kalmasın» disäñ, anı aktiw räweştä kullanırga kiräk, di. Kullanuçı bulsa, tärcemäçeneñ kiräge bulaçak. Ä kiräkkä akça da tabıla.

Aydar Xösäenow äytüençä, xäzergä «Tatsoft» 1 millionlap par cömläne «belä», yagni maşina xäterendä şunıñ xätle cömlä bar. Dönya külämendä karaganda, bu bik keçkenä san. Gadättä, aktiw kullanıla torgan maşina tärcemäçese 10-15 millionlap par cömlä belergä tieş. «Tatsoft»nıñ süzlek zapasın baetu öçen, serwistan faydalanırga kiräk – şul gına.

Tärcemä itü öçen, translate.tatar saytına kerep, cömläne yazarga häm «tärcemä it» digängä basarga kiräk. Şunda uk cömläne tıñlap ta kararga mömkin. Tatarça tärcemäne Kamal teatrı artistı Ramil Wäciew ukuın tanıp bula. Urısça tärcemä xatın-kız tawışı belän «söyläşä». Ägär tärcemä sezgä oşamıy yaisä anı döres tügel dip sanıysız ikän, «dizlayk», yagni aska karap torgan baş barmak räsemenä basarga kiräk. Şunnan soñ bu cömlä maxsus bazaga elägä. Belgeçlär anı tikşerä häm, cömlä döres tärcemä itelmägän dip tapsalar, maşinaga döres tärcemäne «öyrätä». Şul räweşle tärcemäçe kamilläşä baraçak digän süz. Ägär tärcemä wariantı oşıy ikän, «layk»ka (öskä karap torgan baş barmagı) basası.

Kiläçäktä tärcemäçe söylämne yazmaça tekstka äyländerä alaçak, dip ışandırdı proekt awtorları. Monısına jurnalistlar bigräk tä söende. Interwyu alganda küpçelek oçrakta urısça söylilär bit. Başta diktofonnan tıñlap urısçasın yazabız, annarı tatarçaga tärcemä itäbez – tatar jurnalistikasında yazmalar şulay tua. Ä «Tatsoft» söylämne yazmaça tekstka äyländerergä «öyränsä», bezneñ dä eşebez ciñeläer ide.

«Tatsoft» cömlälärne isendä kaldıra, didek. Puşkinnıñ «Ya pomnyu çudnoe mgnowene…» digän şigıren «belä» ikän inde – urısçadan tatarçaga döres tärcemä itte. Gabdraxman Äpsälämownıñ «Ak çäçäkläre»n dä «belä» bulıp çıktı. Ä menä «Min koş tele yaratam» digänne «Ya lyublyu ptiçiy yazık» dip tärcemä itte. «Dizlayk»ka bastık, yakın arada belgeçlär maşinaga koş teleneñ närsä ikänen añlatır, dip ömetlänik. Gomumän, maşinanı frazeologik äytelmälär, mäkallär, turıdan-turı tärcemä itelmi torgan süztezmälär belän tanıştırırga kiräk äle.

Üzebez dä berniçä şigırne tärcemä itep karadık. Çagıştıru öçen, «Tatsoft»ta gına tügel, «Yandeks. Tärcemäçe»dä dä tärcemä ittek.

Uñış cıeldı,

Akkoşlar kitte.

Matur köz ae –

Oktyabr citte.

«Yandeks. Tärcemäçe» yaxşıra başlagan. Menä bolay dip tärcemä itte:

Uborka urojaya,

Lebedi uşli.

Krasiwaya osen –

Konets oktyabrya.

Grammatik xatalar bulsa da, süzläre döres tärcemä itelgän. Tik menä «oktyabr citte» digäne genä nikter «konets oktyabrya»ga äylängän. Annarı şuşı uk şigırne yaña tärcemäçe «Tatsoft»ta yazıp karadık. Menä närsä kilep çıktı:

Jalko udaçi.

Lebedi uşli.

Krasiwaya osen –

Nastupil oktyabr.

Maşina «uñış» digänne awtomatik räweştä «udaçi» dip tärcemä itte, ä «jalko» digänne kayan tabıp çıgargandır – anısı añlaşılmıy. Tärcemä oşamıy dip, «dizlayk»ka bastık. Lingwistlar monı kürep alıp, maşinaga döres tärcemäne «öyräter» dip ışanabız. Ä «oktyabr citte» digänne bu tärcemäçe döres añlagan üze.

Urısçadan tatarçaga da tärcemä itep karadık. Bu oçrakta da gadi genä şigırne aldık:

Osen nastupila,

Wısoxli tswetı,

I glyadyat unılo

Golıe kustı.

«Yandeks. Tärcemäçe» bik ük tulı bulmagan, tögällänep betmägän tärcemä çıgardı:

Köz citte,

Çäçäklär kipte,

Häm karıy moñ

Kuaklar.

Ä menä «Tatsoft»nıñ tärcemäse bu oçrakta kamilräk bulıp çıktı:

Köz citte.

Çäçäklär kipkän,

Häm moñsu karıylar

Şärä kuaklar.

Kıskası, oeştıruçılar «Tatsoft»nı «dönyadagı iñ sıyfatlı urısça-tatarça tärcemäçe» disä dä, programmasın kamilläşterep beterergä kiräk äle. Ä bu bezneñ üz kulıbızda. Härberebez translate.tatar saytına kerep, ber genä cömlä tärcemä itep karasak ta, ul cömlä maşinanıñ «xätere»ndä saklanaçak, dimäk, «Tatsoft»nıñ süzlek zapası da artaçak digän süz. Telne saklaunı däülätkä, zakonnarga, mitinglarga gına ışanıp kaldırmıyça, aktiw kullanuga ışansak, döresräk bulır ide.

Fänzilä MOSTAFINA

«Bezneñ gäcit»